ผลงานเด่นด้านสิทธิมนุษยชนของนายวัส ติงสมิตร

               นอกจากการทำหน้าที่ประธานกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ นายวัส ติงสมิตร ยังทำหน้าที่ประธานอนุกรรมการและประธานคณะทำงาน ในคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ดังนี้

               1. ประธานคณะอนุกรรมการด้านการกลั่นกรองรายงาน

               2. ประธานคณะอนุกรรมการด้านสิทธิทางการเมือง

               3. ประธานคณะอนุกรรมการด้านสื่อสารองค์กร

               4. ประธานคณะอนุกรรมการเฉพาะกิจจัดทำหนังสือที่ระลึกเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา 7 รอบ 12 สิงหาคม 2559

               5. ประธานคณะอนุกรรมการด้านสิทธิในที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ 

               6. ประธานคณะอนุกรรมการด้านเสนอแนะมาตรการหรือแนวทางในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน รวมตลอดทั้งการแก้ไขปรับปรุงกฎหมาย กฎ ระเบียบ หรือคำสั่งใด ๆ เพื่อให้สอดคล้องกับหลักสิทธิมนุษยชน

               7. ประธานคณะทำงานด้านการกลั่นกรองรายงานผลการตรวจสอบการละเมิดสิทธิมนุษยชนและข้อเสนอแนะ

โดยมีผลงานเด่นสรุปได้ ดังนี้

เรื่องที่ 1 ข้อเสนอแนะมาตรการหรือแนวทางและข้อเสนอในการปรับปรุงกฎหมายเพื่อแก้ไขปัญหาเขตป่าสงวนแห่งชาติและเขตอุทยานแห่งชาติกับที่ดินเอกชนทับซ้อนกัน และกรณีราษฎรได้รับความเดือดร้อนจากมาตรการทวงคืนผืนป่า ตามคำสั่งคณะรักษาความสงบแห่งชาติ ที่ 64/2557 ลงวันที่ 14 มิถุนายน 2557 และที่ 66/2557 ลงวันที่ 17 มิถุนายน 2557 (ข้อเสนอแนะฯ ที่ 1/2560 ลงวันที่ 25 เมษายน 2560)

1. ความเป็นมา

               เมื่อวันที่ 30 กันยายน 2559 คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติได้มีคำสั่งที่ 29/2559 แต่งตั้งคณะอนุกรรมการด้านสิทธิในที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ โดยมีนายวัส ติงสมิตร ประธานกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ เป็นประธานอนุกรรมการ ซึ่งมีหน้าที่และอำนาจหลักในการเสนอให้คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติพิจารณาเห็นสมควรให้มีการตรวจสอบการละเมิดสิทธิมนุษยชนเกี่ยวกับปัญหาสิทธิในการใช้ประโยชน์จากที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ ตามพระราชบัญญัติคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ พ.ศ. 2542 มาตรา 25 วรรคหนึ่ง และระเบียบคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ว่าด้วยหลักเกณฑ์และวิธีการในการตรวจสอบการละเมิดสิทธิมนุษยชน พ.ศ. 2558 ข้อ 26 และจัดทำรายงานผลการตรวจสอบเสนอต่อคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติเพื่อพิจารณา 

คณะอนุกรรมการในคราวประชุม ครั้งที่ 5/2559 เมื่อวันที่ 16 ธันวาคม 2559 พิจารณาแล้วปรากฏว่า มีประเด็นคำร้องที่อยู่ระหว่างการตรวจสอบที่คล้ายคลึงกันรวม 44 คำร้อง และต่างมีมูลเหตุที่นำมาสู่ข้อพิพาทมาจากเรื่องดังต่อไปนี้

               1) มูลเหตุจากกฎหมายสารบัญญัติ พบว่ามีบทบัญญัติบางประการในกฎหมายที่ตราขึ้นเพื่อคุ้มครองทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม มีผลเป็นการจำกัดการได้มาซึ่งสิทธิในที่ดินตามประมวลกฎหมายที่ดิน สิทธิในการใช้และได้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างสมดุลและยั่งยืนตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย และสิทธิในเสรีภาพในการโยกย้ายและเลือกถิ่นที่อยู่ของพลเมืองในราชอาณาจักร ตามกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง อันเป็นสิทธิมนุษยชนที่รัฐได้รับรองว่าจะให้ความคุ้มครองแก่ประชาชน รวมถึงกฎหมายดังกล่าวยังมีบทบัญญัติที่ให้ราษฎรต้องสละการครอบครองที่ดินโดยผลของกฎหมาย และมีข้อสันนิษฐานเด็ดขาดหรือกฎหมายปิดปากที่มิให้ราษฎรยกข้อต่อสู้ได้ภายหลัง

               2) มูลเหตุจากการดำเนินการของเจ้าหน้าที่ ซึ่งเป็นผลสืบเนื่องจากมูลเหตุในข้อแรก เกี่ยวข้องกับการใช้ทรัพยากรให้เกิดประโยชน์สูงสุดเพื่อให้สัมฤทธิ์ผลและการไล่รื้อในส่วนสิทธิในการมีที่อยู่อาศัยที่เพียงพอ ตามกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิทางเศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรม โดยพบว่า เจ้าหน้าที่ที่เกี่ยวข้องมีการตีความเพื่อบังคับใช้กฎหมายโดยไม่คำนึงถึงสิทธิในการใช้ทรัพยากรของบุคคล ชุมชนตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยอันเป็นสิทธิมนุษยชนก่อน นอกจากนั้น กรณีคณะรัฐมนตรีมีมติเกี่ยวกับการแก้ไขปัญหาที่ดินในพื้นที่ป่าไม้ โดยให้มีการพิสูจน์สิทธิและผ่อนผันให้กับราษฎรที่ทำกินมาก่อนการประกาศเป็นพื้นที่ป่าไม้และพื้นที่นั้นไม่ล่อแหลมคุกคามต่อระบบนิเวศให้สามารถทำกินต่อไปได้ ซึ่งเป็นนโยบายที่เป็นประโยชน์และผ่อนปรนในเรื่องที่กฎหมายปิดปาก แต่มติคณะรัฐมนตรีดังกล่าวไม่ได้ถูกนำมาใช้เป็นแนวทางเดียวกันทุกพื้นที่ โดยบางพื้นที่เจ้าหน้าที่เลือกบังคับใช้กฎหมายจับกุมโดยไม่พิสูจน์สิทธิก่อน และไล่รื้อหรือยึดพื้นที่ก่อนที่ศาลจะมีคำพิพากษา หรือกรณีคณะรักษาความสงบแห่งชาติ ได้มีคำสั่งที่ 66/2557 ลงวันที่ 17 มิถุนายน 2557 กำหนดให้การปราบปรามผู้บุกรุกพื้นที่ป่าไม้ต้องไม่กระทบต่อบุคคลผู้ยากไร้และไม่มีที่ดินทำกินเป็นของตนเองและอยู่อาศัยในพื้นที่นั้น ๆ มาก่อน ก็ปรากฏว่าหลักเกณฑ์การพิจารณาความเป็นผู้ยากไร้ไม่มีการกำหนดไว้ชัดเจน

               หลังจากได้ศึกษากฎหมาย หลักการสิทธิมนุษยชน งานวิจัย นโยบายและแนวปฏิบัติของคณะรัฐมนตรี วิเคราะห์ปัญหา และจัดทำรายงานผลการพิจารณาเรียบร้อยแล้ว คณะอนุกรรมการด้านสิทธิในที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ จึงมีมติในคราวประชุม ครั้งที่ 4/2560 เมื่อวันที่ 24 มีนาคม 2560 ให้เสนอแนะนโยบายทั้งด้านส่งเสริมและด้านการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน และมีข้อเสนอในการปรับปรุงกฎหมาย ได้แก่ พระราชบัญญัติป่าไม้ พุทธศักราช 2484 พระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2504 พระราชบัญญัติ ป่าสงวนแห่งชาติ พ.ศ. 2507 และกฎหมายว่าด้วยพื้นที่อนุรักษ์อื่น ตามรายงานผลการพิจารณาของคณะอนุกรรมการ ลงวันที่ 24 มีนาคม 2560 ต่อคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ เพื่อเสนอต่อคณะรัฐมนตรีพิจารณากำหนดนโยบายและแก้ไขกฎหมายต่อไป

2. การดำเนินการของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ

               เมื่อวันที่ 25 เมษายน 2560 รายงานผลการพิจารณาของคณะอนุกรรมการด้านสิทธิในที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ ซึ่งมีนายวัส ติงสมิตร ประธานกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ เป็นประธานอนุกรรมการ ได้เสนอเข้าที่ประชุมคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ในคราวประชุมด้านการคุ้มครองและมาตรฐานการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน ครั้งที่ 16/2560 ซึ่งในขณะนั้นรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 ได้มีผลบังคับใช้แล้วตั้งแต่เมื่อวันที่ 6 เมษายน 2560 คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงได้พิจารณาเกี่ยวกับการเสนอแนะนโยบายและข้อเสนอในการปรับปรุงกฎหมายตามหน้าที่และอำนาจของคณะกรรมการ ที่กำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 (3)  ซึ่งได้พิจารณาทั้งข้อมูลที่ได้จากการตรวจสอบคำร้องเบื้องต้น บทบัญญัติของกฎหมาย หลักเกณฑ์ และพันธกรณีระหว่างประเทศ นโยบายและแนวปฏิบัติของคณะรัฐมนตรีในการจัดการที่ดินและทรัพยากรป่าไม้ งานวิจัย รวมทั้งรายงานผลการตรวจสอบที่ผ่านมาของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติแล้ว คณะกรรมการเห็นพ้องด้วยกับความเห็นของคณะอนุกรรมการด้านสิทธิในที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ ซึ่งเห็นว่า บทบัญญัติแห่งกฎหมายไทย “ที่ดิน” และ “ทรัพยากรธรรมชาติ” โดยหลักถูกกำหนดให้เป็นของรัฐที่จะสามารถแสวงหาประโยชน์หรือใช้สอยเพื่อการจัดทำบริการสาธารณะ เว้นแต่ประชาชนจะได้สิทธิในที่ดิน ได้แก่ กรรมสิทธิ์หรือสิทธิครอบครอง ตามกฎหมายที่ตราขึ้นเป็นการเฉพาะ หรืออาจได้รับอนุญาตให้ทำประโยชน์บนที่ดินของรัฐโดยไม่ให้กรรมสิทธิ์หรือสิทธิครอบครอง ต่อมา เมื่อแนวคิดเรื่องการใช้สอยทรัพยากรธรรมชาติเปลี่ยนแปลงไป โดยมีการยอมรับหลักการเกี่ยวกับการมีส่วนร่วมของประชาชนจากการเข้าร่วมเป็นภาคีในกติการะหว่างประเทศต่าง ๆ ที่เกี่ยวกับสิทธิมนุษยชน นำมาสู่การรับรองให้ชุมชนมีสิทธิใช้  และได้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติไว้ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย ตั้งแต่ฉบับพุทธศักราช 2540 ซึ่งถือเป็นสิทธิมนุษยชนอย่างหนึ่ง และในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 สิทธิดังกล่าวได้ขยายขอบเขตคุ้มครองให้แก่ปัจเจกชนรายบุคคล ทั้งนี้ มีการพัฒนาด้านแนวคิดเรื่อยมาว่าบุคคลควรมีส่วนร่วมในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติในฐานะเจ้าของร่วมกับรัฐ อย่างไรก็ตาม เมื่อมองย้อนกลับไปที่บทบัญญัติของกฎหมายที่เกี่ยวกับการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ จึงเห็นปัญหาว่า หลักการตามบทบัญญัติเดิม มีส่วนที่ไม่สอดคล้องกับแนวคิดในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติในปัจจุบันแล้ว ทำให้เกิดปัญหาเรื่องการใช้ประโยชน์ที่ดินในเขตป่าทั้งหลายที่มีกฎหมายสงวนหวงห้าม เช่น พระราชบัญญัติป่าไม้ พุทธศักราช 2484 พระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2504 พระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ พ.ศ. 2507 เป็นต้น ซึ่งกฎหมายเหล่านี้มีโทษทางอาญา บางฉบับมีข้อสันนิษฐานเด็ดขาดไม่ให้พิสูจน์โต้แย้งกรณีอยู่อาศัยหรือทำประโยชน์มาก่อนการสงวนหวงห้ามและบางฉบับไม่เปิดโอกาสให้โต้แย้งสิทธิด้วย เป็นผลให้ราษฎรไม่สามารถใช้ประโยชน์ใด ๆ ในที่ดินที่อยู่ในเขตนั้นได้อย่างเต็มที่โดยไม่เสี่ยงต่อการถูกจับกุม ซึ่งปัญหามักจะเกิดกับราษฎรในพื้นที่ห่างไกลที่ในอดีตการคมนาคมและการติดต่อสื่อสารไม่สะดวก ไม่มีความรู้ความเข้าใจกฎหมาย หรือเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีวัฒนธรรมเฉพาะกลุ่มและมีปัญหาการเข้าใจภาษาไทย ดังนั้น เมื่อมีการบังคับใช้กฎหมายปราบปรามผู้อยู่อาศัยและทำประโยชน์ในป่าอย่างเด็ดขาดโดยไม่สนใจว่าบุคคลอยู่ทำประโยชน์มาก่อนหรือไม่ จึงเกิดความขัดแย้ง

               นอกจากนั้น คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติได้มีความเห็นต่อไปว่า กรณีนี้ถึงแม้ว่าต่อมา คณะรัฐมนตรีได้มีมติเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน 2540 เกี่ยวกับการแก้ไขปัญหาการบุกรุกพื้นที่ป่าไม้ให้มีการพิสูจน์สิทธิรายแปลงแก่ราษฎรและมีการผ่อนปรนให้ทำกินกรณีอยู่อาศัยมาก่อนการสงวนหวงห้ามและเป็นพื้นที่ไม่ล่อแหลมคุกคามต่อระบบนิเวศ แต่การพิสูจน์สิทธิตามมติคณะรัฐมนตรีก็ไม่ใช่เงื่อนไขที่บังคับให้เจ้าหน้าที่กระทำก่อนการบังคับใช้กฎหมายจับกุมและตรวจยึดพื้นที่ ซึ่งหากพื้นที่ใดยังไม่ได้พิสูจน์สิทธิและบุคคลถูกจับกุมและตรวจยึดพื้นที่ก่อนที่จะพิสูจน์สิทธิแล้วเสร็จ บุคคลนั้นก็จะถูกตัดออกจากกระบวนการพิสูจน์สิทธิตามมติคณะรัฐมนตรี และต้องไปโต้แย้งตามกระบวนการยุติธรรม ซึ่งเมื่อกฎหมายมีข้อสันนิษฐานเด็ดขาดก็ยากที่จะพิสูจน์หักล้างได้ในชั้นศาล และเสียสิทธิที่จะได้รับการผ่อนผันให้ทำกินตามนโยบายต่าง ๆ ด้วย

               ด้วยเหตุผลดังกล่าว คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงมีมติให้เสนอแนะมาตรการหรือแนวทางในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน และข้อเสนอในการแก้ไขปรับปรุงกฎหมาย กฎ ระเบียบ หรือคำสั่งใด ๆ เพื่อให้สอดคล้องกับหลักสิทธิมนุษยชน ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 (3) ไปยังคณะรัฐมนตรี ตามข้อเสนอแนะที่ 1/2560 ลงวันที่ 25 กันยายน 2560  ซึ่งเป็นข้อเสนอแนะฉบับแรกของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ตามหน้าที่และอำนาจที่บัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบัน

3. ข้อเสนอแนะของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ

               คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ในคราวประชุมด้านการคุ้มครองและมาตรฐานการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน ครั้งที่ 16/2560 เมื่อวันที่ 25 เมษายน 2560 มีมติให้เสนอแนะมาตรการหรือแนวทางในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน และข้อเสนอในการแก้ไขปรับปรุงกฎหมาย กฎ ระเบียบ หรือคำสั่งใด ๆ เพื่อให้สอดคล้องกับหลักสิทธิมนุษยชน ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 (3) ไปยังคณะรัฐมนตรี ดังต่อไปนี้

               3.1. ข้อเสนอแนะมาตรการหรือแนวทางด้านการส่งเสริมและการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน

                   3.1.1 ด้านการส่งเสริม เพื่อป้องกันการบุกรุกใหม่และเพื่อให้สอดคล้องกับแนวคิดเรื่องการมีส่วนร่วมของบุคคลในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติในฐานะเจ้าของร่วมกับรัฐ คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงได้มีข้อเสนอแนะ ดังนี้

                      1) ควรกระจายการถือครองที่ดินที่มีเอกสารสิทธิ

                      2) ควรให้ประชาชนมีส่วนในการ “ริเริ่ม”กำหนดนโยบายสาธารณะเกี่ยวกับป่าไม้ ส่งเสริมการอนุรักษ์ตามธรรมชาติให้ประชาชนมีส่วนร่วม แทนการ “ห้าม” ให้กระทำการ

                      3) ควรสนับสนุนสิทธิร่วมของชุมชน โดยให้สิทธิแก่คนในพื้นที่เป็นผู้บริหารจัดการ ภาครัฐปรับเปลี่ยนมาเป็นผู้กำกับดูแล ใช้แนวคิดสิทธิชุมชน โดยการกำหนด “ป่า” ว่ามีแนวเขตที่ใดบ้าง ให้เป็นเรื่องของชุมชน

                      4) ควรดำเนินการพัฒนาประเทศให้บรรลุเป้าหมาย “การพัฒนาอย่างยั่งยืน” (Sustainable Development Goals : SDGs)

                   3.1.2 ด้านการคุ้มครอง เพื่อให้การดำเนินการตามนโยบายของรัฐกระทบต่อบุคคลหรือชุมชนน้อยที่สุด ให้ผู้มีส่วนได้เสียมีส่วนร่วมในกระบวนการให้ความเห็นและโต้แย้งคัดค้าน ให้สามารถพิสูจน์สิทธิในที่ดินที่กฎหมายบังคับให้สละสิทธิไปแล้วอย่างเป็นรูปธรรม คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงได้มีข้อเสนอแนะ ประกอบด้วยส่วนที่เกี่ยวกับการพิสูจน์สิทธิและการประกาศพื้นที่อนุรักษ์ใหม่ และส่วนที่เกี่ยวกับการใช้อำนาจตามกฎหมายในการจับกุมและการไล่รื้อ ดังนี้

                      1) ควรสนับสนุนงบประมาณในการทำแผนที่ เพื่อประโยชน์ในการสำรวจพื้นที่อนุรักษ์

                      2) ควรประกาศเขตป่าสงวนและพื้นที่อนุรักษ์เท่าที่จำเป็น ควรส่งเสริมการพัฒนาป่าไม้ในพื้นที่เอกชน ควรมีการสำรวจพื้นที่จริงก่อนประกาศพื้นที่ใหม่ไม่เกิน 2 ปี โดยใช้เทคโนโลยีสำรวจทางอากาศหรือดาวเทียม และควรให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการกำหนดเขตและรับรู้ถึงแผนการดำเนินการของภาครัฐ รวมถึงเปิดโอกาสให้มีการโต้แย้งคัดค้านในกระบวนการ

                      3) ควรปรับปรุงการพิสูจน์สิทธิให้เป็นขั้นตอนที่ชัดเจน โดยกำหนดให้เป็นมาตรฐานขั้นต่ำก่อนการดำเนินคดีตามกฎหมาย

                      4) ควรให้คำมั่นและกำหนดแนวทางปฏิบัติให้การจับกุม ให้มีการออกคำสั่งทางปกครองแจ้งให้ออกจากพื้นที่ก่อน และการไล่รื้อหรือยึดพื้นที่ควรปฏิบัติหลังจากมีการพิสูจน์สิทธิและหลังจากคดีได้เข้าสู่กระบวนการยุติธรรมจนคดีถึงที่สุดแล้ว และในส่วนพื้นที่ใดเคยทำข้อตกลงทางปกครองกับราษฎรหรือชุมชน แม้จะเปลี่ยนหัวหน้าหน่วยในพื้นที่ก็ควรผูกพันตามข้อตกลงเดิมต่อไป

               3.2. ข้อเสนอในการแก้ไขปรับปรุงกฎหมาย

                   3.2.1 ควรแก้ไขพระราชบัญญัติป่าไม้ พุทธศักราช 2484 โดยการปรับปรุงนิยาม “ป่า” ให้สอดคล้องตามสภาพความเป็นจริง

                   3.2.2 ควรแก้ไขพระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ พ.ศ. 2507 ตามหลักการ ดังนี้

                      1) ระยะเวลาตามมาตรา 12 ควรเพิ่มระยะเวลายื่นคำร้องจาก 6 เดือนเป็น 1 ปี และแก้ไขข้อสันนิษฐานเด็ดขาดตอนท้าย จากคำว่า “ให้ถือว่า” เป็นข้อสันนิษฐานเบื้องต้น คือ “ให้สันนิษฐานไว้ก่อนว่า” เพื่อประโยชน์ในการพิสูจน์ข้อเท็จจริงหักล้างของผู้ถูกกล่าวหาหรือจำเลยในกระบวนการยุติธรรม

                      2) ควรแก้ไขมาตราอื่น ๆ ให้สอดคล้องกับหลักการในมาตรา 12 ข้างต้น คือ มาตรา 13 การพิจารณาคำร้อง หากได้ความว่าราษฎรครอบครองทำประโยชน์มาก่อนกฎกระทรวงกำหนดป่าสงวนแห่งชาติให้พิจารณาเพิกถอนป่าสงวนแห่งชาติ ในบริเวณที่พิสูจน์ได้ว่าราษฎรครอบครองมาก่อน และมาตรา 14 ควรเพิ่มเติมข้อความกรณีราษฎรพิสูจน์ได้ว่าครอบครองทำประโยชน์มาก่อนกฎกระทรวงกำหนดป่าสงวนแห่งชาติใช้บังคับและกระทำการไม่เสื่อมเสียแก่ความสมดุลและยั่งยืนของทรัพยากรธรรมชาติ ราษฎรไม่มีความผิดอาญา

                      3) เมื่อแก้ไขพระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ พ.ศ. 2507 แล้ว ให้แก้ไขกฎหมายว่าด้วยพื้นที่อนุรักษ์อื่น ๆ โดยเพิ่มข้อความแบบเดียวกันกับที่เสนอให้แก้พระราชบัญญัติป่าสงวนแห่งชาติ ตามที่คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติได้เสนอดังกล่าว

4. สรุปผลการดำเนินการ

                หลังจากที่มีมติแล้ว คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติได้มีหนังสือ ด่วนที่สุด ที่ สม 0009/13 ลงวันที่ 27 เมษายน 2560 ถึงนายกรัฐมนตรี เพื่อขอให้นำเสนอแนะมาตรการและแนวทางดังกล่าวต่อคณะรัฐมนตรีพิจารณาดำเนินการให้เป็นไปตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 วรรคสอง ซึ่งต่อมา รองนายกรัฐมนตรี (นายวิษณุ เครืองาม) สั่งและปฏิบัติการแทนนายกรัฐมนตรีได้มีคำสั่งมอบหมายให้กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมเป็นหน่วยงานหลักในการนำข้อเสนอแนะของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติไปพิจารณาร่วมกับกระทรวงกลาโหม กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ กระทรวงมหาดไทย สำนักงานตำรวจแห่งชาติ สำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกา กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักรและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เพื่อศึกษาแนวทางและความเหมาะสมของข้อเสนอแนะดังกล่าว

                นอกจากนั้น คณะอนุกรรมการด้านสิทธิในที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ได้จัดสัมมนา เรื่อง “การรับฟังความคิดเห็นเพื่อแก้ไขปัญหาที่ดินและป่าไม้ทั้งระบบ” เพื่อแลกเปลี่ยนกับราษฎรผู้ที่ได้รับผลกระทบและหน่วยงานในพื้นที่เกี่ยวกับข้อเสนอแนะของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ และรับฟังความคิดเห็นจากประชาชน สำหรับนำไปประมวลผลทำข้อเสนอแนะเรื่องปัญหาพื้นที่ทับซ้อนเพิ่มเติม รวมถึงเป็นข้อมูลเพื่อจัดทำข้อเสนอแนะเกี่ยวกับปัญหาที่ดินและการจัดการทรัพยากรป่าไม้ในเรื่องอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้องกับสิทธิมนุษยชน โดยมีการจัดเวทีสัมมนาขึ้นทั้ง 4 ภาค ได้แก่ ภาคเหนือ จัดขึ้นเมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม 2560 ณ จังหวัดพิษณุโลก ภาคใต้ จัดขึ้นเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน 2560 ณ จังหวัดสุราษฎร์ธานี ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จัดขึ้นเมื่อวันที่ 21 กรกฎาคม 2560  ณ จังหวัดอุดรธานี และภาคกลาง จัดขึ้นเมื่อวันที่ 25 สิงหาคม 2560 ณ จังหวัดกาญจนบุรี

                ต่อมา สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรีได้มีหนังสือ ด่วนที่สุด ที่ นร 0505/40374 ลงวันที่ 14 ธันวาคม 2560 แจ้งมติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 12 ธันวาคม –560 ว่า คณะรัฐมนตรีรับทราบสรุปผลการพิจารณาและผลการดำเนินการต่อข้อเสนอแนะของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ที่ 1/2560 ลงวันที่ 25 เมษายน 2561 ตามที่กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมเสนอความเห็นต่อคณะรัฐมนตรี ซึ่งคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติพิจารณาแล้วเห็นว่า คณะรัฐมนตรียังไม่ได้พิจารณาผลสรุปของกระทรวงดังกล่าวว่าได้มีการดำเนินการให้เป็นไปตามข้อเสนอแนะของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติอย่างเหมาะสมแล้วหรือไม่ หรือมีความจำเป็นที่ไม่อาจดำเนินการได้ หรือต้องใช้ระยะเวลาในการดำเนินการอย่าง   ใด ๆ ซึ่งทำให้ไม่เป็นไปตามบัญญัติของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 วรรคสอง ประธานกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงเสนอให้คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติพิจารณามีหนังสือ ด่วนที่สุด ที่ สม 0009/76 ลงวันที่ 26 มีนาคม 2561 ถึงนายกรัฐมนตรีเพื่อเสนอให้คณะรัฐมนตรีทบทวนมติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 12 ธันวาคม 2560 และขอให้คณะรัฐมนตรีพิจารณาข้อเสนอแนะ ที่ 1/2560 ลงวันที่ 25 เมษายน 2560 ของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติให้เป็นไปตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 วรรคสอง

                เนื่องจากปัจจุบันคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติยังไม่ได้รับแจ้งผลการดำเนินการจากคณะรัฐมนตรี ซึ่งคณะกรรมการเห็นว่า เมื่อคณะกรรมการได้อาศัยหน้าที่และอำนาจตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 (3) เสนอแนะมาตรการหรือแนวทางที่เหมาะสมในการส่งเสริมและการคุ้มครองสิทธิมนุษยชนและเสนอให้มีการแก้ไขปรับปรุงกฎหมายให้สอดคล้องกับหลักสิทธิมนุษยชนแล้ว คณะรัฐมนตรีย่อมต้องปรับปรุงแก้ไขตามความเหมาะสมโดยเร็ว กรณีที่ไม่อาจดำเนินการได้หรือต้องใช้เวลาในการดำเนินการ คณะรัฐมนตรีต้องแจ้งเหตุผลให้คณะกรรมการทราบโดยไม่ชักช้า ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 มาตรา 247 วรรคสอง ประกอบพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ พ.ศ. 2560 แต่เมื่อคณะรัฐมนตรีมิได้แจ้งผลการดำเนินการและไม่ได้แจ้งเหตุผลใด ๆ ภายในเวลาอันสมควร คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ในคราวประชุมด้านการคุ้มครองและมาตรฐานการคุ้มครองสิทธิมนุษยชน ครั้งที่ 38/2560 เมื่อวันที่ 14 พฤศจิกายน 2560 จึงเห็นชอบให้เผยแพร่ข้อเสนอแนะที่ 1/2560 ลงวันที่ 25 เมษายน 2560 ต่อสื่อมวลชน เว็บไซต์ เฟซบุ๊ก และสื่อสาธารณะอื่น ๆ ของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติต่อไป

                อย่างไรก็ตาม เมื่อวันที่ 26 ธันวาคม 2560 สภานิติบัญญัติแห่งชาติได้พิจารณาร่างพระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. .... และร่างพระราชบัญญัติป่าชุมชน พ.ศ. .... ซึ่งคณะรัฐมนตรีเป็นผู้เสนอแล้วลงมติในวาระแรกรับหลักการแห่งร่างพระราชบัญญัติทั้งสอบฉบับพร้อมตั้งคณะกรรมาธิการวิสามัญเพื่อพิจารณาต่อไปแล้ว

เรื่องที่ 2 ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์และสิทธิเสรีภาพในร่างกาย กรณีการใช้เครื่องพันธนาการประเภทกุญแจเท้าแก่ผู้ต้องขังนักศึกษากลุ่มขบวนการประชาธิปไตยใหม่ จำนวน 7 คน เมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม 2559 (รายงานผลการตรวจสอบ ที่ 104/2559 ลงวันที่ 9 สิงหาคม 2559)

1. ความเป็นมา

               คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติเห็นสมควรให้มีการตรวจสอบการละเมิดสิทธิมนุษยชน กรณีที่ปรากฏต่อสาธารณชนและสื่อมวลชนจำนวนมากว่า เจ้าหน้าที่กรมราชทัณฑ์ได้ใช้เครื่องพันธนาการประเภทกุญแจเท้าแก่นักศึกษากลุ่มขบวนการประชาธิปไตยใหม่ ซึ่งตกเป็นผู้ต้องขังระหว่างสอบสวนตาม   หมายขังของศาลทหารกรุงเทพ จำนวน 7 คน ได้แก่ นายรังสิมันต์ โรม นายนันทพงศ์ ปานมาศ นายกรกช แสงเย็นพันธ์ นายสมสกุล ทองสุกใส นายอนันต์ โลเกตุ นายธีรยุทธ นาขนานรำ และนายยุทธนา ดาศรี โดยได้ใช้ในการคุมตัวออกจากเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครไปยังศาลทหารกรุงเทพ เพื่อให้พนักงานสอบสวน สถานีตำรวจภูธรบางเสาธง จังหวัดสมุทรปราการ ยื่นคำร้องขออำนาจศาลทหารฝากขังเป็นครั้งที่ 2 เมื่อวันที่ 2 กรกฎาคม 2559 ซึ่งการใช้เครื่องพันธนาการประเภทกุญแจเท้าแก่นักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดในกรณีนี้ ได้มีสื่อมวลชนจำนวนมากนำเสนอข่าวว่าเป็นการใช้ตรวน และมีปัญหาว่าจะถือเป็นการละเมิดศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ และสิทธิเสรีภาพในร่างกายของนักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดหรือไม่ คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติจึงเห็นสมควรให้มีการตรวจสอบกรณีดังกล่าว

2. การดำเนินการของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ

               คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติได้มอบหมายให้คณะอนุกรรมการด้านสิทธิทางการเมืองดำเนินการตรวจสอบ ตามพระราชบัญญัติคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และระเบียบคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ ว่าด้วยหลักเกณฑ์และวิธีการในการตรวจสอบการละเมิดสิทธิมนุษยชน พ.ศ. 2558

               คณะอนุกรรมการด้านสิทธิทางการเมือง (มีนายวัส ติงสมิตร ประธาน กสม. เป็นประธาน) ได้ตรวจสอบข้อเท็จจริงและแจ้งไปยังเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครซึ่งเป็นหน่วยงานที่มีอำนาจหน้าที่ในการพิจารณาใช้เครื่องพันธนาการแก่นักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ด เพื่อให้ชี้แจงข้อเท็จจริง ซึ่งได้มีการรับฟังคำชี้แจงและพยานหลักฐานจากผู้แทนของเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครแล้ว

               คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติพิจารณาแล้วเห็นว่า โดยที่รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช 2557 ได้ให้การรับรองและคุ้มครองศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิ เสรีภาพ และความเสมอภาคของชนชาวไทยตามประเพณีการปกครองในระบอบประชาธิปไตยอันมี  พระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข รวมทั้งตามพันธกรณีระหว่างประเทศที่ประเทศไทยมีอยู่แล้ว การใช้อำนาจโดยองค์กรของรัฐหรือเจ้าพนักงานของรัฐจึงต้องคำนึงถึงศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิ และเสรีภาพของบุคคล แต่อย่างไรก็ตาม สิทธิและเสรีภาพของบุคคลอาจถูกจำกัดได้โดยอาศัยอำนาจตามบทบัญญัติแห่งกฎหมายเท่าที่จำเป็น เพื่อรักษาไว้ซึ่งประโยชน์ส่วนรวมหรือประโยชน์สาธารณะ และเมื่อมีกฎหมายกำหนดขอบเขตเงื่อนไขในการใช้อำนาจไว้เช่นใด เจ้าพนักงานของรัฐก็จะต้องใช้อำนาจภายในขอบเขตนั้นโดยเคร่งครัด จะใช้อำนาจเกินกว่าเงื่อนไขที่กฎหมายบัญญัติไว้ไม่ได้ ซึ่งในกรณีนี้การใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังระหว่างสอบสวนที่มีการขอฝากขังต่อศาล ย่อมเป็นการทำให้ผู้ต้องขังเสียเสรีภาพในการเคลื่อนไหวร่างกาย อันเป็นการละเมิดสิทธิเสรีภาพในร่างกาย และอาจทำให้ผู้ต้องขังเกิดความอับอายหรือมีลักษณะเป็นการประจานต่อคน  ที่พบเห็น อันเป็นการกระทบต่อศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ แม้จะมีบทบัญญัติของกฎหมายให้สามารถจำกัดสิทธิเสรีภาพในร่างกายของผู้ต้องขังโดยการใส่เครื่องพันธนาการได้ โดยบทบัญญัติของพระราชบัญญัติราชทัณฑ์ พุทธศักราช 2479 มาตรา 14 ที่บัญญัติไว้เป็นหลักว่า ห้ามมิให้ใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขัง แต่มีการบัญญัติข้อยกเว้นไว้เมื่อมีเหตุสำคัญ ซึ่งข้อยกเว้นที่เกี่ยวข้องกับกรณีนี้ คือ ตามมาตรา 14 (4) และวรรคสอง    ในกรณีเมื่อต้องคุมตัวผู้ต้องขังออกไปนอกเรือนจำ เจ้าพนักงานผู้มีหน้าที่ควบคุมเห็นเป็นการสมควรที่จะต้องใช้เครื่องพันธนาการ โดยให้พัศดีเป็นเจ้าหน้าที่มีอำนาจที่จะสั่งให้ใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังและที่จะเพิกถอนคำสั่งนั้น ประกอบกับกฎกระทรวงมหาดไทย ออกตามความในมาตรา 58 แห่งพระราชบัญญัติราชทัณฑ์ พุทธศักราช 2479 และที่แก้ไขเพิ่มเติม ข้อ 28 วรรคสาม ได้กำหนดเงื่อนไขในการพิจารณาใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังในกรณีที่ต้องนำตัวออกไปนอกเรือนจำว่า “ถ้าจะใช้เครื่องพันธนาการให้ใช้กุญแจมือ เว้นแต่คนต้องขังในคดีอุกฉกรรจ์จะใช้ตรวน หรือกุญแจเท้า หรือชุดกุญแจมือและกุญแจเท้าก็ได้” ซึ่งคำว่า   คดีอุกฉกรรจ์นั้น แม้จะไม่มีคำนิยามความหมายไว้ในกฎกระทรวงฉบับดังกล่าว แต่จากการพิจารณาประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา มาตรา 173 ก่อนที่จะมีพระราชบัญญัติแก้ไขเพิ่มเติมประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา (ฉบับที่ 15) พ.ศ. 2527 พบว่า มาตรา 173 ได้กำหนดว่า ในคดีอุกฉกรรจ์ให้ศาลถามจำเลยว่าต้องการทนายความหรือไม่ และยังพบว่าในระเบียบกรมตำรวจ ว่าด้วยเหตุอุกฉกรรจ์และสะเทือนขวัญและเหตุที่ต้องรายงานด่วน (ฉบับที่ 7) พ.ศ. 2541 ลงวันที่ 1 กรกฎาคม 2541 ได้กำหนดในข้อ 1.1 ว่าเหตุอุกฉกรรจ์และสะเทือนขวัญ ได้แก่ ฆ่าผู้อื่น ปล้นทรัพย์ ชิงทรัพย์ วางเพลิง และลักพาคนไปเรียกค่าไถ่ จึงเห็นได้ว่า คดีอุกฉกรรจ์ หมายถึง การก่อเหตุอาชญากรรมที่สะเทือนขวัญต่อประชาชนที่กำหนดบทลงโทษแก่ผู้กระทำความผิดรุนแรงกว่าการกระทำความผิดประเภทอื่นๆ เป็นการกระทำความผิดที่มีการกล่าวถึงจากประชาชนโดยทั่วไป เช่น ฆ่าผู้อื่น ปล้นทรัพย์ ชิงทรัพย์ เป็นต้น แต่ในกรณีของนักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดนี้เป็นคดีเกี่ยวกับข้อหาฝ่าฝืนคำสั่งหัวหน้าคณะรักษาความสงบแห่งชาติ ที่ 3/2558 ที่ห้ามชุมนุมทางการเมืองตั้งแต่ห้าคนขึ้นไป และข้อหาร่วมกันก่อความวุ่นวายเพื่อให้การออกเสียงไม่เป็นไปด้วยความเรียบร้อย ซึ่งเป็นคดีที่เกี่ยวกับความคิดเห็นที่แตกต่างทางการเมือง และข้อหาไม่ปฏิบัติตามคำสั่งของพนักงานสอบสวนในการพิมพ์ลายนิ้วมือ และไม่อาจแสดงบัตรหรือใบรับหรือใบแทนใบรับเมื่อเจ้าพนักงานตรวจบัตรขอตรวจ มิได้มีลักษณะเป็นการก่ออาชญากรรมที่ร้ายแรงสะเทือนขวัญต่อประชาชนแต่อย่างใด กรณีจึงไม่อาจถือได้ว่าเป็นคดีอุกฉกรรจ์ เจ้าหน้าที่เรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครย่อมต้องรู้ข้อหาในคดีของนักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดนี้อยู่แล้วตามหมายขังระหว่างสอบสวนของศาลทหารกรุงเทพ ดังนั้น เมื่อพิจารณาหลักทั่วไปที่เป็นเงื่อนไขในการใช้อำนาจขององค์กรของรัฐหรือเจ้าพนักงานของรัฐในกรณีนี้แล้ว คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติเห็นว่า การกระทำของเจ้าพนักงานผู้มีหน้าที่ควบคุมผู้ต้องขังและเจ้าหน้าที่ผู้มีอำนาจสั่งใช้เครื่องพันธนาการแก่นักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดในกรณีนี้จึงไม่เป็นไปตามหลักนิติรัฐ ดังนี้

               1) การกระทำนั้นจะต้องมีเหตุจำเป็น กรณีนี้บทบัญญัติของกฎหมายที่เกี่ยวข้องได้ให้อำนาจเจ้าพนักงานผู้มีหน้าที่ควบคุมใช้ดุลพินิจว่าจะใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังหรือไม่ก็ได้ ซึ่งจากข้อเท็จจริงพฤติการณ์ของนักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดเป็นกรณีเดียวกันกับที่ศาลทหารกรุงเทพได้อนุญาตให้ประกันตัวผู้ต้องหาอีก 6 รายในคดีเดียวกันตามคำขอ แต่นักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดจงใจไม่ยื่นขอประกันตัว เนื่องจากต้องการใช้อิสรภาพของตนเองเป็นเครื่องยืนยันว่าตนเองไม่ได้กระทำความผิด และไม่ควรต้องตกอยู่ภายใต้อำนาจของการควบคุมตัวเลย รวมทั้งไม่มีเหตุที่น่าจะพยายามหลบหนีการควบคุมตัว ดังนั้น กรณีนี้จึงยังถือไม่ได้ว่ามีเหตุจำเป็นอันสมควรจะต้องใช้เครื่องพันธนาการ ถึงแม้ว่าเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครจะอ้างว่า   มีผู้ต้องขังจำนวนมาก และมีอัตรากำลังเจ้าหน้าที่ไม่เพียงพอในการคุมตัวผู้ต้องขังออกไปนอกเรือนจำก็ตาม แต่ในกรณีนี้ถือเป็นคดีสำคัญและอ่อนไหว เรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครก็ควรให้ความสำคัญในการใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังให้มากขึ้น

               2) การกระทำนั้นจะต้องสมประโยชน์หรือสามารถบรรลุวัตถุประสงค์ที่ชอบธรรม ในกรณีนี้คือ ต้องสามารถรักษาความมั่นคงปลอดภัยในการควบคุมตัวผู้ต้องขังได้ และในขณะเดียวกันก็จะต้องสมประโยชน์ในการทำให้ทางราชการได้รักษากฎหมายโดยคำนึงถึงสิทธิของผู้ต้องขังอย่างชัดแจ้งด้วย ดังนั้น จึงเห็นได้ว่าการกระทำของเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครในกรณีนี้ไม่ใช่การกระทำที่สมประโยชน์ และไม่เป็นไปตามกฎกระทรวงมหาดไทย ออกตามความในมาตรา 58 แห่งพระราชบัญญัติราชทัณฑ์ พุทธศักราช 2479 และที่แก้ไขเพิ่มเติม ข้อ 28 วรรคสาม เนื่องจากคดีนี้ไม่ใช่คดีอุกฉกรรจ์ที่จะสามารถใช้กุญแจเท้า หรือชุดกุญแจมือและกุญแจเท้า หรือตรวน เป็นเครื่องพันธนาการได้ 

               3) การกระทำนั้นจะต้องสมควรแก่เหตุ กล่าวคือ จะต้องใช้มาตรการที่รุนแรงน้อยที่สุด และมาตรการนั้นจะต้องได้สัดส่วนกันระหว่างประโยชน์ของปัจเจกบุคคลที่เสียไปกับประโยชน์ที่มหาชนจะได้รับด้วย ในกรณีนี้ผู้แทนจากเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครได้ชี้แจงโดยให้ความเห็นว่า การใช้กุญแจเท้าเป็นการใช้เครื่องพันธนาการที่เบากว่าการใช้กุญแจมือ แต่คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติเห็นว่า ตามกฎหมายที่เกี่ยวข้อง ในกรณีนำผู้ต้องขังออกไปนอกเรือนจำ ถ้าจะใช้เครื่องพันธนาการให้ใช้กุญแจมือ เว้นแต่ในคดีอุกฉกรรจ์ จึงใช้กุญแจเท้า หรือตรวนได้  กุญแจมือจึงเป็นเครื่องพันธนาการที่เบากว่ากุญแจเท้าและตรวน การที่เจ้าพนักงานผู้มีอำนาจใช้กุญแจเท้าแก่นักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดในกรณีนี้ ถือได้ว่าเป็นการใช้ดุลพินิจโดยไม่มีอำนาจตามกฎหมาย อันแสดงให้เห็นถึงการขาดความระมัดระวังในการพิจารณาใช้ดุลพินิจของเจ้าพนักงาน

               ดังนั้น การที่เจ้าหน้าที่เรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครได้ใช้กุญแจเท้าแก่นักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ด จึงเป็นการละเมิดสิทธิเสรีภาพในร่างกายของบุคคลโดยไม่มีอำนาจตามกฎหมาย อันเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชน ส่วนการคุมตัวนักศึกษาผู้ต้องขังทั้งเจ็ดออกจากเรือนจำพิเศษกรุงเทพมหานครไปยังศาลทหารกรุงเทพ เมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม 2559 โดยมีการทำให้ภาพของการใส่กุญแจเท้าปรากฏต่อสาธารณชนไปทั่วโลก จึงเป็นการละเมิดศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ อันเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชนอีกส่วนหนึ่ง ในทั้งสองกรณีดังกล่าวไม่เป็นไปตามบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช 2557 และกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง เห็นควรเสนอมาตรการการแก้ไขปัญหาและข้อเสนอแนะต่อหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ดังนี้

3. ข้อเสนอแนะเชิงนโยบาย

               คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติพิจารณาแล้ว เห็นควรมีมาตรการการแก้ไขปัญหาการละเมิดสิทธิมนุษยชน ตามมาตรา 28 แห่งพระราชบัญญัติคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ พ.ศ. 2542 และข้อเสนอแนะต่อหน่วยงาน ดังนี้

               3.1 มาตรการการแก้ไขปัญหา

               ให้กรมราชทัณฑ์กำชับและตักเตือนเจ้าหน้าที่ผู้เกี่ยวข้องในการพิจารณาให้ใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขัง เพื่อให้ปฏิบัติตามพระราชบัญญัติราชทัณฑ์ พุทธศักราช 2479 และกฎกระทรวงมหาดไทย ออกตามความในมาตรา 58 แห่งพระราชบัญญัติราชทัณฑ์ พุทธศักราช 2479 และที่แก้ไขเพิ่มเติม ด้วยความระมัดระวังและเคร่งครัด เพื่อเป็นการป้องกันมิให้มีการละเมิดสิทธิมนุษยชนในลักษณะทำนองเดียวกันอีก

               3.2 ข้อเสนอแนะต่อหน่วยงาน

                   1) กรมราชทัณฑ์ควรมีการดำเนินการทบทวนความรู้ความเข้าใจให้แก่เจ้าหน้าที่กรมราชทัณฑ์ เกี่ยวกับการรักษาความมั่นคงปลอดภัยที่สอดคล้องกับการคุ้มครองสิทธิมนุษยชนของผู้ต้องขังอย่างเพียงพอด้วย และควรที่จะได้มีการจัดการศึกษาอบรมและติดตามพัฒนาการมาตรฐานการดูแลรักษาความปลอดภัยและรักษาสิทธิมนุษยชนเป็นระยะอย่างสม่ำเสมอและต่อเนื่อง

                   2) เจ้าพนักงานผู้มีหน้าที่ควบคุมผู้ต้องขังพึงพิจารณาให้ความเห็นในการใช้เครื่องพันธนาการให้เป็นไปตามกฎหมายอย่างเคร่งครัด และพัศดีจะต้องเป็นผู้สั่งให้ใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังตามที่กฎหมายกำหนด

                   3) กรมราชทัณฑ์ควรพิจารณาวิวัฒนาการของการใช้เครื่องพันธนาการโดยใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ทดแทนลักษณะของเครื่องพันธนาการที่ใช้อยู่ในปัจจุบันต่อไป โดยคำนึงถึงการคุ้มครองศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ สิทธิ และเสรีภาพอันเป็นสิทธิมนุษยชนของผู้ถูกควบคุมตัว

                   4) เมื่อมีการใช้เครื่องพันธนาการใดๆ แล้ว กรมราชทัณฑ์ควรกำหนดให้มีมาตรการที่พึงใช้เพื่อป้องกันการละเมิดสิทธิมนุษยชนต่อผู้ต้องขังเป็นครั้งที่สอง จากการที่ถูกถ่ายภาพหรือเสนอข่าวต่อสาธารณชน โดยทำให้ปรากฏต่อสาธารณชนว่าผู้ต้องขังถูกใส่เครื่องพันธนาการ เนื่องจากย่อมเป็นการลดคุณค่าศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ อันเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชน โดยอาจใช้เครื่องแต่งกายของผู้ต้องขังที่สามารถปิดบังเครื่องพันธนาการไว้ และในระหว่างนำตัวผู้ต้องขังไปนอกเรือนจำ ควรป้องกันมิให้มีการถ่ายภาพผู้ต้องขังซึ่งมีเครื่องพันธนาการดังกล่าว

                   5) ในการควบคุมตัวผู้ต้องขัง กรมราชทัณฑ์ควรมีการแยกประเภทผู้ต้องขังระหว่างประเภทความผิดอุกฉกรรจ์ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ความผิดที่กระทำต่อชีวิต ร่างกาย หรือทรัพย์สิน ที่มีลักษณะใช้ความรุนแรง กับอีกประเภทหนึ่งคือผู้ต้องขังที่กระทำความผิดต่อความมั่นคง หรือความผิดในทางการเมือง หรือความผิดในลักษณะที่ถูกกำหนดให้เป็นความผิดทั้ง ๆ ที่ไม่ได้เป็นภยันตรายต่อชีวิต ร่างกาย หรือทรัพย์สิน โดยผู้ต้องขังประเภทนี้ควรจะได้รับการพิจารณาเป็นกรณี ๆ ว่าควรจะควบคุมตัวอย่างไรจึงจะเหมาะสม

4. สรุปผลการดำเนินการ

               กรมราชทัณฑ์ได้มีหนังสือที่ ยธ 0704.1/29296 ลงวันที่ 19 กันยายน 2561 และบันทึก ที่ ยธ 0704.1/29298 ลงวันที่ 19 กันยายน 2561 กำชับเรือนจำและทัณฑสถานทั่วประเทศ พิจารณาการใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขังให้เป็นไปตามกฎหมาย ดังนี้

               1) ให้ผู้บัญชาการเรือนจำกำหนดตัวพัศดีผู้มีอำนาจสั่งให้ใช้เครื่องพันธนาการแก่ผู้ต้องขัง และสั่งเพิกถอนคำสั่งให้ใช้เครื่องพันธนาการนั้น

               2) กรณีการใช้กับผู้ต้องขังซึ่งมีอายุต่ำกว่า 18 ปี ผู้ต้องขังซึ่งมีอายุเกิน 60 ปี ผู้ต้องขังหญิง หรือผู้ต้องขังซึ่งเจ็บป่วย พัศดีผู้มีอำนาจสั่ง เจ้าพนักงานเรือนจำหรือเจ้าหน้าที่ของรัฐผู้มีหน้าที่ควบคุม แล้วแต่กรณี ต้องเห็นเป็นการจำเป็นที่จะต้องใช้เครื่องพันธนาการนั้นด้วย

               3) ให้ผู้สั่งใช้เครื่องพันธนาการบันทึกเหตุผลหรือความจำเป็นที่ต้องใช้เครื่องพันธนาการกับผู้ต้องขังนั้นไว้ด้วย